محمدمهدی رضوانی
شمال ما: چیزی قریب به یک سال از دست به دست شدن تصاویر آنچه در سرزمینی دور در حال رخ دادن بود می‌گذرد. تصاویری از کسانی که به ناگاه در خیابان از هوش می‌رفتند یا بدون هیچ دلیل مشخصی حین انجام کارهای روزمره فوت می‌کردند.
چیزی قریب به یک سال از دست به دست شدن تصاویر آنچه در سرزمینی دور در حال رخ دادن بود می‌گذرد. تصاویری از کسانی که به ناگاه در خیابان از هوش می‌رفتند یا بدون هیچ دلیل مشخصی حین انجام کارهای روزمره فوت می‌کردند. اندکی بعد زمزمه‌ها از وقوع اتفاقاتی مشابه در نقاط دیگر جهان بالا گرفت و به مرور بر تعداد قربانیان این مرگ ناشناخته افزوده شد. زمانی نگذشته بود که در کشاکش تردید و قبول خطر، ردپای نامرئی و ترسناک این شگفتی شوم در بیمارستان‌های ایران نیز شناسایی شد.و اکنون، پس از گذشت یک سال به تقویم و هزارسال به تجربه، در آستانه‌ی تأیید نهایی و تزریق همگانی واکسن قرار داریم. تردید روا داشتن نسبت به واکسن برای انسان زمانه‌ی کرونا که برای زنده ماندن چشم بر بسیاری از حقوق اولیه‌ی خود پوشیده و زیستی غیرمعمول را برگزیده، عملی نسنجیده نیست، که بسیار عقلانی است. قابل درک و حدس است که عمده‌ی تردیدها معطوف به درمانی به نام واکسن نبوده و پشت این تشویش، نگرانی‌های دیگری-که بر کسی پوشیده نیست- پنهان است.اما هدف اصلی این نوشتار، شرح مختصری بر چیستی واکسن و پرداختن به مسیری است که باید برای پاسخ دادن به تردیدها، طی کند.
گوناگونی حیات در زمین از هر حیث بی‌انتها می‌نماید. راه‌های مختلفی برای طبقه بندی جانداران پیشنهاد شده است که هرکدام به طریقی و براساس مؤلفه‌هایی، حیات را به شاخه‌ها و انشعابات متفاوتی تقسیم کرده‌اند. روابط میان جانداران نیز وضعی مشابه دارد. روابط میان جانداران در یک دسته بندی به سه گروه عمده سودمند، بی تفاوت و زیان بخش تقسیم می‌شود. پاتوژنیک(بیماری زایی) دسته‌ی خاصی از روابط زیان بخش است که در این دسته، یک گونه، بهره کشی از گونه‌ی دیگر را تا به جایی می‌رساند که می‌تواند موجب مرگ آن شود. برخی باکتری‌ها، قارچ‌ها و ویروس‌ها در این دسته جای دارند. بدن ما دربرابر این عوامل بیماری‌زا(پاتوژن) مسلح به تمهیدات مختلفی است. از پوست و غشای موکوزی و مژک‌ها گرفته تا سلول‌های خونی و ترشح پادتن. هنگامی که یک بیماری‌زا از سد تمهیدات اولیه‌ی بدن(پوست، موکوز و مژک‌ها) بگذرد، در نهایت با بخشی از دستگاه ایمنی مواجه می‌شود که به آن ایمنی اختصاصی می‌گویند. محل اثر واکسن‌ها بیشتر در سطح دفاع اختصاصی است. هدف تولید تمامی واکسن‌ها آن است که بدون ابتلای فرد به یک بیماری مشخص، پاسخ ایمنی لازم برای مهار کردن آن بیماری را در سلول‌ها برانگیزد. نوعی از واکسن‌ها که به طور گسترده در برابر بیماری کرونا از آن استفاده می‌شود، واکسن mRNA نام دارد. mRNA یک رشته است که از مواد پایه‌ی ژنتیکی ساخته شده است. با تزریق واکسن mRNA، سلول‌های ما دستورالعمل ساخت پروتئینی مشابه با پروتئین شاخ‌مانند سطح ویروس کرونا را دریافت می‌کنند. پروتئین مذکور پس از ساخته شدن در سلول از mRNA جدا می‌شود. دستگاه ایمنی با شناسایی پروتئین ساخته شده متوجه حضور عاملی خارجی در بدن ما می‌شود و پاسخ ایمنی متناسب با عامل خارجی شناسایی شده در جریان می‌افتد. در این زمان فرایند تولید پادتن آغاز شده و بدون آنکه هیچ عامل بیماری زایی وارد بدن ما شده باشد و یا تغییری در ژن ما رخ دهد به ایمنی در برابر ویروس دست می‌یابیم. آنچه گاه بعنوان جهش ویروس کرونا در رسانه‌ها مطرح می‌شود تاثیری در اثرگذاری واکسن نخواهد داشت. چرا که پادتن تولید شده برای ویروس‌هایی که به لحاظ ژنتیکی مشابه یکدیگر باشند مؤثر است.
اگرچه در بسیاری از نقاط جهان تا پیش از کرونا واکسنی با این شیوه‌ی اثر ثبت و استفاده نشده بود اما مطالعه بر این روش سابقه‌ی کمی ندارد.چندین دهه است که محققین به دنبال تولید واکسن mRNA برای بیماری‌های مختلفی نظیر آنفولانزا، هاری و ویروس‌هایی نظیر زیکا و cmv هستند. بلافاصله پس از تکمیل اطلاعات ژنتیکی ویروس کووید۱۹، دانشمندان شروع به طراحی واکسنی برپایه‌ی تجربیات پیشین در زمینه‌ی واکسن mRNAکردند و در نهایت براساس اعلام سازمان‌های جهانی، این تلاش‌ها اکنون منجر به تولید واکسنmRNA برای ویروس کووید۱۹ شده است. پرسشی مهم در باب واکسن کرونا که اذهان بسیاری را مشغول خود ساخته آن است که درون ظرف واکسن آماده به تزریق چه چیزی وجود دارد؟ محتویات ظرف(ویال) واکسن، شامل موادی است که به نسبت‌های معینی با هم ترکیب شده‌اند. افزودن هر چیز اضافه‌ای به آن می‌تواند به واکنش شیمیایی و اختلال در اثرگذاری واکسن منجر شود. به طور کلی درون ظرف واکسن مواد مختلفی وجود دارد: عامل برانگیزاننده‌ی پاسخ ایمنی(آنتی ژن)، ماده‌ای که مانع از رخ دادن واکنش شیمیایی درون ویال می‌شود(تثبیت گر)، ماده‌ای که سبب مخلوط ماندن و گلوله نشدن باقی اجزای درون ظرف می‌شود(روکنشگر)، ماده‌ای که محلول درون ظرف را رقیق می‌کند(معمولا آب استریل شده)، مواد کمکی که با نگهداشتن اندکی از واکسن در موضع تزریق سبب واکنش سریع‌تر بدن شده و اثرگذاری واکسن را بیشتر می‌کنند، مواد نگهدارنده که از فساد واکسن پس از باز کردن ویال جلوگیری می‌کنند و تفاله‌هایی که ممکن است حین فرایند تولید واکسن به مقادیر بسیار ناچیزی یافت شوند. این تفاله ها موادی مانند آنتی بیوتیک‌ها هستند و خطری ایجاد نمی‌کنند.
واکسن‌ها ایمنی صددرصدی ایجاد نمی‌کنند و ممکن است برخی انسانها نسبت به آن واکنش‌های پیش بینی نشده‌ای نشان دهند. در میان عوارضی که برای برخی واکسن‌ها از جمله واکسن کرونا گزارش شده است، مرگ نیز به چشم می‌خورد. همین امر سبب تشدید حساسیت آزمایشات بالینی و حیاتی بودن صداقت و شفافیت در روند آزمایش شده است. آزمایشات بالینی در سه مرحله انجام می‌گیرد. مرحله‌ی نخست به منظور تعیین دوز مناسب و ثبت پاسخ‌های ایمنی طراحی شده و بر روی تعداد انگشت‌شماری داوطلب جوان و سالم آزمایش می‌شود. در فاز دوم چندصدنفر تحت آزمایش قرار می‌گیرند. خود مرحله‌ی دوم شامل چند آزمایش است تا اثر واکسن را بر روی افراد در بازه‌های سنی متفاوت بیازماید. در این مرحله در کنار گروهی که تحت آزمایش قرار می‌گیرند، یک گروه شاهد(بی واکسن) با جنسیت و سن مشابه گروه اصلی تحت نظر گرفته می‌شود تا اطمینان حاصل شود که نتایج واکسیناسیون تصادفی است یا درنتیجه‌ی واکسن است. مرحله‌ی سوم آزمایش بر روی چندهزار نفر انجام می‌گیرد. این افراد ممکن است از بین مردمان چند کشور و یا از بین مردمان چند نقطه در یک کشور باشند. مرحله‌ی سوم نیز همانند مرحله‌ی دوم بر روی دو گروه(واکسینه شده و بی‌واکسن) انجام می‌گیرد. در طول مراحل دوم و سوم،اینکه کدام گروه واکسینه شده و کدام گروه واکسن دریافت نکرده است از داوطلبان و دانشمندانی که درحال تحقیق بر روی نتایج آزمایش هستند مخفی نگاه داشته می‌شود. دلیل این امر آن است که از جهت گیری و پیش‌داوری در باب نتیجه‌ی واکسیناسیون جلوگیری شود. پس از اعلام نتایج آزمایشات، اقدامات لازم برای افزایش امنیت و اثربخشی واکسن انجام می‌گیرد و سپس به مرحله‌ی تزریق همگانی(مرحله چهار) می‌رسد.(بدیهی است که پیش‌شرط ورود به این مرحله، موفقیت واکسیناسیون در سه مرحله‌ی پیشین است.) در طی مرحله چهار نیز نظارت‌ها ادامه داشته و درصورت بروز هرگونه رخداد غیرمنتظره، واکسیناسیون متوقف خواهد شد.
شرایط همه‌گیری اگرچه تاثیرات بی حد و حصری بر تمام شئون حیات بشری می‌گذارد لکن اگر به هر طریق فشاری بر شفافیت روند تولید و تزریق واکسن وارد آید، همگان را با تبعات سهمگینی مواجه خواهد ساخت. واکسن پیش از آن که مسئله‌ای اقتصادی، امنیتی و یا سیاسی باشد، اختراعی علمی است و رد یا قبول آن نیازمند مستندات محکم و تلاش‌های شبانه روزی است. حق طبیعی، قانونی و شرعی همه‌ی انسانها این اجازه را به آنان می‌دهد که در چنین شرایطی، خواستار واکسیناسیونی شفاف، مطمئن و به دور از اعمال نظرات ناصادقانه و نامستدل باشند.
دانشجوی زیست شناسی سلولی و مولکولی دانشگاه آزاد رشت
تمام حقوق مادی و معنوی این سایت برای " شمال ما " محفوظ میباشد.
طراح و کدنویس " گیل دیزاین "
دیدگاهتان را بنویسید